Krytyczna nauka o wychowaniu (pedagogika krytyczna) to nurt pedagogiczny, powstały w latach ’50 XX wieku. Głównymi przedstawicielami są filozofowie i socjolodzy: Theodor Adorno, Max Horhheimer, Herbert Marcuse, Jürgen Habermas, Erich Fromm.

Wszyscy twórcy należeli do Szkoły Frankfurckiej i posiadali poglądy związane z istotą marksistowskiego potępienia ideologii „fałszywej świadomości”. Przejawiała się ona w zniekształconym, wypaczonym rozumieniu rzeczywistości, braku dostrzegania społecznego zniewolenia, afirmacji iluzji i mitów rządzących społeczeństwem, co w konsekwencji staje na przeszkodzie dostrzeżenia faktycznego obrazu otaczającego świata i nie pozwala na jego naprawę.

Myślenie krytyczne wiąże się z poznaniem przyczyny różnych procesów społecznych, ich podstawy i sensu. Zakłada zróżnicowaną i wieloraką interpretację obserwowanych zjawisk, zastanowienie się nad analizą zjawisk politycznych, kulturowych i społecznych, na różnych płaszczyznach. Pozwala to na dostrzeżenie przez jednostkę prawdziwego obrazu sytuacji, zwłaszcza spojrzenia na procesy mające wpływ i sytuację na człowieka w społeczeństwie.

Myślenie krytyczne podejmuje trudną próbę skłonienia jednostki do spojrzenia na dany problem z punktu widzenia przedstawicieli różnych materialnie i etnicznie grup społecznych. A także ma służyć prawdziwemu i szerokiemu postrzeganiu świata, pozwalającemu dotrzeć do prawdziwych sądów i obiektywnej wizji rzeczywistości.

Krytyczna nauka o wychowaniu została zapoczątkowana przez powstanie tezy, mówiącej, że wykształcenie przeszło w stan uspołecznionego niedouczenia. Niedouczeni myślą, że śledzą na bieżąco daną dziedzinę, starają się przynależeć do czegoś, brać udział w rozmowach i zachowywać się jak specjaliści, co stanowi nieprawdę i co należy zwalczać poprzez wzmocnienie umiejętności autorefleksji uczniów.

1. Wykształcenia nie można po prostu nabyć. Można do niego dążyć poprzez włożony wysiłek, zainteresowanie, otwartość, miłość i zdolność dopuszczenia wartości duchowych.
2. Wychowanie ma wspomagać pamięć o tym co się wydarzyło, a wiedza ma być po to, aby uchronić przed złem.
3. Celem wychowania jest zdolność krytycznego analizowania błędów rzeczywistości społecznej oraz umiejętności dopytywania się o tradycję i ewentualne jej zmienianie.
4. Wychowanie należy realizować go poprzez brak przemocy i barbarzyństwa. Gdyż wychowanie ma być wychowaniem do sprzeciwu i stawiania oporu. Potrzebne jest to „aby nie powtórzył się Oświęcim”.
5. Wychowanie ma przygotowywać ludzi do tego, aby w przyszłości potrafili odnaleźć się w świecie.

Aby doprowadzić do zmiany sposobu myślenia jednostki należy realizować zadania, jakimi jest:

• Poznanie i pokonanie realnej sytuacji i obrazu otaczającego świata, określenie jego błędów oraz opisanie wizji idealnego świata. Należy określić istniejącą i oczekiwaną, idealną wizję sytuacji człowieka w społeczeństwie, jak również samego społeczeństwa.
• Badanie, obserwacja i wnikliwa, dążąca do wyznaczenia kierunku przyszłych zmian, analiza procesów zachodzących zarówno na gruncie społecznym i edukacyjnym.
• Jasne określenie celów jej wychowania. Pedagogika krytyczna dąży do przygotowania jednostki do czynnego funkcjonowania w społeczeństwie nastawionym na dialog, uczy otwartego, odważnego i stanowczego wyrażania oraz obrony swoich racji i poglądów.

Działania pedagogiki krytycznej mają na celu nauczenie jednostki myślenia i podważania panujących prawd społecznych oraz bycia gotowym na zmiany. Jest to także poszerzenie poziomu wolności indywidualnej i społecznej jednostki, w świetle mechanizmów zniewolenia, związanych z funkcjonowaniem instytucji edukacyjnych.

Według pedagogów krytycznych należy dokonywać licznych przedsięwzięć zmierzających do zmiany obecnego stanu rzeczy w szkołach, przez co rozumieją przeciwstawienie się tradycyjnym programom nauczania, przekazującym treści odzwierciedlające kulturę społecznych elit, na rzecz przyporządkowywania ludzi do określonych miejsc bez względu na ich zainteresowania i aspiracje oraz tworzenie przeświadczenia o legalności i nielegalności danych praktyk kulturowych. Ważne także jest, aby uświadamiać mniejszościom, że nie muszą rezygnować ze sposobu postrzegania więzi społecznych, jaki był im znany, ani oduczać ich swojego języka i kodów kultury dominującej. Dzięki temu mniejszości nie zostaną odsunięte do własnego środowiska społecznego i wciąż będą postrzegać kulturę i naukę, jako coś dostępnego dla nich.

Pedagogika krytyczna powiązana jest z krytyką szkoły:

• Ukazuje szkołę, jako podmiot odpowiedzialny za przekazanie wychowankom dorobku kulturowego ich przodków.
• Uważa, że szkoła powinna dążyć do rozwoju odrębności intelektualnej jednostki i wspierać jej rozwój.
• Twierdzi że rolą szkoły jest wprowadzanie zmian prowadzących do społecznego rozwoju.

Metodyka pracy szkolnej polega na stawianiu pytań, poddawaniu refleksji i krytyce ładu świata. Kluczową rolę w procesie zmiany systemu i myślenia jednostek odgrywa nauczyciel, który:

1. Pełni rolę pośrednika między kulturami odmiennych grup społecznych, z których wywodzą się jego uczniowie.
2. Pełni rolę tłumacza, którego zadaniem jest przekazanie w sposób odpowiedni i zrozumiały treści mówiące o tradycjach i kulturze mu nieznanej, a oczywistej dla jego rówieśników wywodzących się z innych środowisk.
3. Pełni rolę mentora, którego zadaniem jest uświadomienie dzieciom nierówności szans klas społecznych i różnicy perspektyw, aby ukazywać problemy, dostrzegać potrzebę ich zmian i dążyć do ich rozwiązania.

Wychowanie krytyczno-emancypacyjne to stawianie oporu czynnikom powodującym niedojrzałość. Chodzi o to, aby nie krzywdzić człowieka poprzez warunki społeczne.

Główne poruszane zagadnienia to: konflikty, krytyka, niezależność, kreatywność.

Główne cele to: krytyczna racjonalność, współpraca i solidarność, równość szans, samostanowienie, ideologiczno-krytyczne oświecenie, sprzeciw i opór.

Główne założenia:

• Społeczeństwo powinno być otwarte na dialog.
• Człowieka trzeba przygotować do odpowiedzialnego uczestnictwa w tym dialogu.
• Trzeba określić sposoby działania zbliżające świat (od tego jaki jest) do tego jaki powinien być.

Krytyczna teoria kształcenia to: odstąpienie od atomizacji wiedzy, krytyczne formułowanie pytań o cele i treści kształcenia. Wychowanek powinien posługiwać się własnym głosem i wyrażać własną wizję świata.

Źródło:
Z. Kwieciński, B. Śliwierski, Pedagogika. Tom 1.
B. Śliwierski, Współczesne teorie i nurty wychowania.
L. Witkowski, Edukacja wobec sporów o nowoczesność.
Z. Kwieciński, B. Śliwierski, Pedagogika, Podręcznik akademicki.